Het behouden huis

Het is een boek dat je herleest, het ‘behouden huis’ van Willem Frederik Hermans uit 1950. Ik las de nihilistische novelle die Mulisch ‘ruiterlijk’ wilde verwerpen vanwege de anticommunistische tendens, vorige week echter voor het eerst. Het is twintig jaar geleden dat ik Hermans las, nooit meer slapen, voor een boekverslag op de middelbare school dat ik samen met twee jongens en T., het meisje met de kastanjebruine ogen waar ik toen stapelverliefd op was.

Wat een precisie, wat een taalbeheersing! Ik zou het hem graag na willen doen. Op Wikipedia bleek dat deze novelle vaak en goed werd besproken, en het uitgebreide artikel daar liet niets te wensen over. Ieder zinsdeel, iedere metafoor, is helemaal kapotgeargumenteerd. Godzijdank is mij al dat geanalyseer bespaard gebleven en genoot ik van een onbevooroordeelde lectuur.

Het boek is een parabel over het nihilisme en de lachwekkende poging om in een ‘behouden huis’ (een riante verlaten villa waar de hoofdpersoon bezit van neemt) de oorlog op afstand te houden door middel van cultuur. Op drie manieren: de Duitse kolonel scheert zich iedere ochtend om zeven uur, zelfs in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. Discipline, en niet de Turkse mars of Für Elise die zijn soldaten op de piano spelen, maken cultuur uit. De protagonist walgt van deze oppervlakkigheid. Hij is een partizaan die heeft gedeserteerd en zich voordoet als eigenaar van het behouden huis, waar hij voor altijd wil blijven. Door geleerde commentatoren wordt beweerd dat het huis (eigenlijk het hele kuuroord) voor hem het hiernamaals voorstelt (engelen aan het plafond). De badkamer is de hades, met het minerale water dat versteent. Hij verdedigt het Kulturgut dat hij in bezit heeft genomen door de eigenaar en zijn vrouw te vermoorden. De 96-jarige man representeert de derde poging tot cultuurbehoud met zijn aquaria met een unieke verzameling tropische vissen, die hij ondanks alles blijft verzorgen.

Cultuurbehoud: het stelt de Duitse kolonel in staat om militaire gruwelijkheden te begaan; het stelt de oude man in staat om zich volledig af te zonderen in de opgesloten kamer (hij is bovendien stokdoof); het stelt de naamloze hoofdpersoon in staat om de huiseigenaars te vermoorden. Allemaal tevergeefs: op de nek van de kolonel groeit mosachtig wit pluis, en de kamer met de aquaria wordt door de partizanen, die het stadje in de loop van het verhaal heroveren op de nazi’s, aan gruzelementen geslagen. Het huis wordt verwoest en de ik-figuur gooit de handgranaat die de vernietiging compleet maakt, voordat hij met de partizanen verder trekt. De herinnering aan deze tragische gebeurtenis (o-die-poes-motief: tijdens de poging om het huis te redden wordt het vermoord) moet worden uitgewist.

Er is alleen betekenisvolle communicatie met de Spaanse partizaan, de kalkbrander die een beetje Frans spreekt en met de Duitse kolonel. De Spanjaard herinnert aan de Spaanse burgeroorlog, de Duitser aan de Eerste Wereldoorlog, en hoe de mannen deze hebben weten te overleven. De andere korte woordenwisselingen (met de leider van de partizanen, of met de eigenaar van het huis) zijn te oppervlakkig om voor communicatie door te gaan. Het is belangrijk deze kwaliteit van het nihilistische universum dat Hermans hier schetst op te merken: de enige betekenisvolle communicatie gaat over de herinnering van ellende.

Alles is metafoor en functioneel: de piano waarin de Duitse kolonel wordt opgespannen voordat hij aan een pianosnaar wordt opgehangen, de plafonds, de honden, de vissen, de katten, de fototoestellen, de ladder, het water, de badkamer, de dode vrouw, de kelder, het kelderslot, de weckpotten in de kelder. Deze functionalisering lijkt me een tragische poging om aan het nihilisme te ontkomen. Álles krijgt universele betekenis – maar als rekwisieten in het onvermijdelijke verhaal van het nihilisme.

Deze novelle is korter en beter dan Harry-“ik ben de tweede wereldoorlog”-Mulisch’ Het stenen bruidsbed. Het is een van de meest aangrijpende Nederlandstalige beschrijvingen van het oostfront.

Lees dit boek.